Rối loạn miễn dịch là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Giới thiệu chung về rối loạn miễn dịch

Rối loạn miễn dịch là tình trạng hệ miễn dịch mất cân bằng trong việc nhận diện và phản ứng với kháng nguyên, dẫn đến sự sai lệch giữa khả năng bảo vệ và tấn công nhầm mô khỏe mạnh. Hệ miễn dịch bình thường hoạt động qua hai cơ chế chính: miễn dịch bẩm sinh (innate immunity) và miễn dịch thu được (adaptive immunity), phối hợp để phát hiện và tiêu diệt tác nhân lạ như vi khuẩn, virus hay tế bào ung thư. Khi xảy ra rối loạn, cơ chế này có thể bị suy giảm, gây dễ nhiễm trùng hoặc tăng hoạt, gây phản ứng quá mức lên mô tự thân.

Rối loạn miễn dịch chia thành hai nhóm lớn: thiếu hụt miễn dịch và quá kích miễn dịch. Nhóm thiếu hụt giảm khả năng đáp ứng, biểu hiện qua nhiễm trùng tái phát, trong khi nhóm quá kích gồm tự miễn và quá mẫn, biểu hiện qua viêm mạn, tổn thương đa cơ quan. Hiểu rõ cơ chế và phân loại rối loạn miễn dịch là tiền đề để xây dựng chiến lược chẩn đoán và điều trị hiệu quả, giảm gánh nặng bệnh tật và cải thiện chất lượng sống người bệnh.

Theo số liệu của Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Hoa Kỳ (CDC), rối loạn thiếu hụt miễn dịch nguyên phát mặc dù hiếm nhưng có tỉ lệ mắc tăng do chẩn đoán sớm và nhận thức cộng đồng cải thiện. Tương tự, các bệnh tự miễn như lupus ban đỏ hệ thống và viêm khớp dạng thấp chiếm tỷ lệ 0,5–1% dân số toàn cầu, gây gánh nặng lâu dài cho hệ thống y tế và người bệnh (CDC).

Định nghĩa và phân loại

Rối loạn miễn dịch được định nghĩa là tình trạng bất thường của hệ miễn dịch, bao gồm ba nhóm chính:

• Suy giảm miễn dịch (Immunodeficiency): Giảm hoặc mất khả năng đáp ứng miễn dịch, gây dễ nhiễm trùng.
• Tự miễn (Autoimmunity): Hệ miễn dịch tấn công mô tự thân do mất khả năng phân biệt tự bản và ngoại lai.
• Quá mẫn (Hypersensitivity): Phản ứng miễn dịch quá mức với kháng nguyên, gồm bốn cơ chế (I–IV) gây dị ứng và viêm mãn.

Theo WHO, phân loại chi tiết hơn dựa trên cơ chế và biểu hiện lâm sàng để hướng dẫn chẩn đoán và điều trị (WHO). Ví dụ, tự miễn gồm bệnh lý mô đặc (tiểu đường type 1) và bệnh lý hệ thống (lupus ban đỏ), còn suy giảm miễn dịch chia thành nguyên phát (bẩm sinh) và thứ phát (mắc phải).

Bảng tóm tắt phân loại:

Nhóm chính	Phân nhóm	Ví dụ
Suy giảm miễn dịch	Nguyên phát	SCID, XLA
	Thứ phát	HIV/AIDS, do hóa trị
Tự miễn	Hệ thống	Lupus ban đỏ, viêm khớp
	Cơ quan đặc hiệu	Tiểu đường type 1
Quá mẫn	Loại I–IV	Dị ứng, viêm da cơ địa

Cơ chế bệnh sinh

Rối loạn miễn dịch khởi nguồn từ mất cân bằng giữa tế bào miễn dịch hiệu quả (effector cells) và tế bào điều hòa (regulatory cells). Trong suy giảm miễn dịch, khi tế bào T hoặc B thiếu hụt hoặc suy giảm chức năng, chủ thể không tạo đủ kháng thể hay cytokine cần thiết để tiêu diệt tác nhân, dẫn đến nhiễm trùng tái phát và mãn tính.

Ngược lại, ở tự miễn, rối loạn trình diện kháng nguyên và kiểm soát tế bào T điều hòa khiến tế bào T và B tấn công mô tự thân. Quá trình này liên quan đến tín hiệu cytokine bất thường, biểu hiện các phân tử đồng kích hoạt (co-stimulatory molecules), và mất cơ chế chết theo chương trình (apoptosis) của tế bào tự phản ứng.

Phản ứng quá mẫn (hypersensitivity) trải qua bốn loại cơ chế:

1. Loại I: IgE trung gian, gây viêm nhanh (vd. sốc phản vệ).
2. Loại II: IgG/IgM gắn kháng nguyên trên bề mặt tế bào, gây tiêu hủy (VD. bệnh tan máu).
3. Loại III: Lắng đọng phức hợp miễn dịch, gây viêm mạch (VD. lupus).
4. Loại IV: Trung gian tế bào T, gây viêm tổn thương muộn (VD. lao da).

Rối loạn thiếu hụt miễn dịch

Suy giảm miễn dịch nguyên phát (Primary Immunodeficiency, PID) xuất phát từ đột biến gen ảnh hưởng trực tiếp đến phát triển hoặc chức năng tế bào miễn dịch. Hơn 400 bệnh lý PID đã được mô tả, trong đó Hội chứng suy giảm miễn dịch kết hợp nghiêm trọng (SCID) và bệnh giảm gamma-globulin toàn phần (XLA) là điển hình. Bệnh nhân thường có nhiễm trùng lặp lại, ít đáp ứng vaccine và cần điều trị thay thế kháng thể (IVIG) hoặc ghép tế bào gốc.

Suy giảm miễn dịch thứ phát (Secondary Immunodeficiency) do tác nhân bên ngoài: HIV tấn công tế bào CD4+ làm mất miễn dịch thu được; hóa trị, xạ trị gây giảm bạch cầu; hoặc do dinh dưỡng kém, bệnh lý mạn tính. Điều trị tập trung kiểm soát nguyên nhân và hỗ trợ miễn dịch qua bổ sung dinh dưỡng, liều thấp immunomodulators và phòng ngừa nhiễm trùng.

Chẩn đoán PID dựa trên xét nghiệm công thức máu, đo định lượng IgG, IgA, IgM, đánh giá chức năng bạch cầu (oxidative burst test) và giải trình tự gen. Theo NIAID, phát hiện sớm PID giúp can thiệp kịp thời, cải thiện tiên lượng và giảm biến chứng nhiễm trùng nặng (NIAID).

Rối loạn tự miễn

Rối loạn tự miễn (autoimmunity) xảy ra khi hệ miễn dịch nhận nhầm kháng nguyên của chính cơ thể là ngoại lai và tấn công mô lành. Kháng thể tự động (autoantibodies) hoặc tế bào T tự đáp ứng (autoreactive T cells) ghi nhận kháng nguyên mô và gây viêm, hoại tử. Ví dụ lupus ban đỏ hệ thống (SLE) biểu hiện qua kháng thể chống nhân (anti-nuclear antibodies) và tổn thương da, thận, khớp.

Cơ chế bệnh sinh bao gồm mất cơ chế chọn lọc trong tủy và ngoại vi, giảm tế bào điều hòa Treg, cũng như kích hoạt tế bào bằng phân tử đồng kích hoạt (co-stimulatory signals) không phù hợp. Cytokine tiền viêm (TNF-α, IL-17, IFN-γ) tăng cao gây phá hủy mô liên tục và hình thành phản ứng viêm mạn tính. Tế bào B sản xuất autoantibody còn kích hoạt bổ thể và tế bào trình diện kháng nguyên (APC) tạo vòng lặp bệnh lý.

Một số bệnh tự miễn điển hình:

• Viêm khớp dạng thấp (Rheumatoid Arthritis): Kháng thể chống CCP, tổn thương màng hoạt dịch.
• Tiểu đường type 1: Tế bào T tấn công đảo Langerhans, thiếu insulin.
• Bệnh đa xơ cứng (Multiple Sclerosis): Tấn công myelin trung ương, rối loạn vận động và cảm giác.

Rối loạn quá mẫn

Rối loạn quá mẫn (hypersensitivity) là phản ứng miễn dịch quá mức đối với kháng nguyên ngoại lai hoặc tự thân. Theo Gell và Coombs, chia thành bốn loại:

1. Loại I: IgE trung gian, phóng thích histamine (ví dụ sốc phản vệ, hen dị ứng).
2. Loại II: IgG/IgM gắn bề mặt tế bào, gây ly giải (ví dụ tan máu tự miễn).
3. Loại III: Phức hợp miễn dịch lắng đọng, gây viêm mạch (ví dụ lupus ban đỏ).
4. Loại IV: Trung gian tế bào T, viêm chậm (ví dụ phản ứng Mantoux, viêm da tiếp xúc).

Phản ứng loại I khởi phát trong vài phút, biểu hiện qua phù mạch, co thắt phế quản; phản ứng loại IV muộn hơn 24–48 giờ sau kích thích. Cơ chế này liên quan đến tế bào mast, bạch cầu ái toan, đại thực bào và Th1/Th17; cytokine như IL-4, IL-5, IFN-γ đóng vai trò điều hòa.

Bảng so sánh tóm tắt:

Loại	Cơ chế chính	Thời gian	Ví dụ
I	IgE – Mast cell	Vài phút	Hen, sốc phản vệ
II	IgG/IgM – CDC	Giờ–ngày	Tan máu, bệnh Graves
III	Phức hợp miễn dịch	Giờ–ngày	Viêm cầu thận, lupus
IV	Tế bào T	24–72 giờ	Viêm da tiếp xúc, lao da

Yếu tố di truyền và môi trường

Nguy cơ rối loạn miễn dịch chịu ảnh hưởng của di truyền và môi trường. Gen HLA (Human Leukocyte Antigen) quy định trình diện kháng nguyên, ví dụ HLA-DR4 gia tăng nguy cơ viêm khớp dạng thấp. Đa số bệnh tự miễn có tính gia đình; nghiên cứu GWAS chỉ ra nhiều locus liên quan đến điều hòa miễn dịch.

Yếu tố môi trường như nhiễm virus (EBV, CMV), vi khuẩn (Campylobacter jejuni), thuốc (hydralazine, procainamide) và hóa chất (silica) có thể khởi động hoặc làm trầm trọng bệnh qua cơ chế phân đoạn tự kháng nguyên, molecular mimicry hoặc tổn thương tế bào trực tiếp.

Tương tác gene–môi trường là phức tạp: tỷ lệ mắc autoimmune tăng ở vùng khí hậu ôn đới, ở phụ nữ cao gấp 2–3 lần nam giới; yếu tố nội tiết (estrogen) và vi sinh đường ruột (microbiome) cũng đóng vai trò quan trọng trong cân bằng miễn dịch.

Triệu chứng và biểu hiện lâm sàng

Biểu hiện lâm sàng rối loạn miễn dịch rất đa dạng, từ nhiễm trùng tái phát, viêm khớp, ban da, đến triệu chứng hệ thống như sốt, mệt mỏi, sụt cân. Thiếu hụt miễn dịch thường gặp nhiễm khuẩn tái diễn ở đường hô hấp, tai–mũi–họng; tự miễn biểu hiện tổn thương cơ quan đích (thận, da, thần kinh).

Triệu chứng quá mẫn thể hiện qua dị ứng phát ban, hen suyễn, viêm da cơ địa; phản ứng muộn thể hiện qua viêm da tiếp xúc, viêm mạch, tổn thương đa cơ quan ở lupus. Đánh giá biểu hiện lâm sàng cần kết hợp tiền sử bệnh, khám toàn thân và xét nghiệm chức năng miễn dịch.

Danh sách biểu hiện phổ biến:

• Nhiễm trùng tái phát (PID): viêm phổi, viêm màng não.
• Đau khớp, sưng tấy (RA, lupus).
• Ban da hình đĩa, quáng gà (SLE).
• Dị ứng, hen phế quản (type I).

Phương pháp chẩn đoán

Chẩn đoán rối loạn miễn dịch dựa trên xét nghiệm huyết thanh và tế bào. Định lượng immunoglobulin (IgG, IgA, IgM) và kháng thể đặc hiệu (ANA, anti-CCP) hỗ trợ phát hiện thiếu hụt và tự miễn. Flow cytometry đánh giá phân nhóm lympho (CD4+, CD8+, B, NK) và chức năng phóng thích cytokine.

Xét nghiệm bổ sung:

• Test chức năng bạch cầu trung tính (oxidative burst).
• Đo hoạt tính bổ thể (CH50, AH50).
• Kháng thể kháng loạn sản (anti-dsDNA, anti-Ro/La).
• Di truyền phân tử (PCR, NGS) phát hiện đột biến PID (NCBI).

Hình ảnh học, sinh thiết mô (da, thận) và xét nghiệm chức năng cơ quan (thận, phổi) cần thiết trong tự miễn. Kết luận hội chẩn đa ngành giữa miễn dịch, dị ứng, huyết học và chuyên khoa liên quan giúp tối ưu chẩn đoán và điều trị.